Tijdens de Duitse bezetting doken in Nederland tussen de 300.000 en 330.000 mensen onder. Velen van hen wilden hiermee vooral ontkomen aan de arbeid voor de Duitse bezetters. Onder de “onderduikers” bevonden zich echter ook ongeveer 28.000 Joden – een aanzienlijk deel van de Joodse gemeenschap in Nederland die uit 140.000 mensen bestond. Curt Bloch was een van hen.
In juli 1942 begon de derde fase van de Jodenvervolging in Nederland: na identificatie en isolatie ging de bezettingsmacht nu over tot deportatie. In veel Joodse gezinnen leidde de oproep tot melden tot hevige discussies over al dan niet onderduiken. Voor velen was een stap naar illegaliteit volstrekt uitgesloten – ook omdat de Joodsche Raad ertegen was; aangezien niet iedereen de mogelijkheid had, moest volgens hen niemand zich verbergen.
Bovendien was het voor velen ondenkbaar om zich van hun familie te scheiden. Een ander obstakel was de extreme afhankelijkheid van grotendeels onbekenden, en er waren ook praktische bezwaren: in een christelijk gastgezin was het bijvoorbeeld onmogelijk om alle religieuze regels te blijven volgen. En ten slotte wisten velen aanvankelijk niet – althans in de eerste tijd van de deportaties – dat een groot deel van de gedeporteerden bij aankomst in een “werkkamp” werd vermoord.
Curt Blochs moeder Paula en zijn kleine zusje Helene, die vanwege de repressie tegen de Joden in 1939 ook vanuit Dortmund naar Nederland waren verhuisd, werden in mei 1943 gearresteerd en geïnterneerd in kamp Westerbork. Nog in dezelfde maand werden ze in goederenwagons naar het zuidoosten van Polen gebracht. Op 21 mei 1943 werden beiden in het concentratiekamp Sobibor vermoord – Paula Bloch op 60-jarige leeftijd, Helene op 19-jarige leeftijd. Curt Bloch vernam wel dat zijn moeder en zijn kleine zusje “Leni” waren opgehaald – maar hij wist niet wat er met hen gebeurde. Aan Helene stuurde hij in zijn tijdschrift van 30 augustus 1943 een ontroerende groet, aan zijn moeder wijdde hij op haar verjaardag 14 april het gedicht Voor moeder.
Onderduiken was een nog onbekend fenomeen, niemand van de betrokkenen had er ervaring mee. Maar al snel functioneerde het netwerk van betrouwbare helpers soepel, en ze slaagden erin om voor “hun” onderduikers te zorgen.
De meeste Joden hadden noch een plek waar ze zich met het hele gezin konden verbergen, noch de mogelijkheid om deze stap goed voor te bereiden. Velen van hen vonden een toevlucht op het platteland; daar waren in de bezettingstijd meer voedselbronnen, en boeren konden goedkope arbeidskrachten meestal goed gebruiken.
In de loop van 1942 werd de organisatie van schuilplaatsen steeds beter. Op verschillende plaatsen in het land vormden zich kleine onderduiknetwerken. Centraal stond vaak een charismatisch persoon met veel contacten in de omgeving en het hart op de juiste plaats.
Er waren natuurlijk ook financiële middelen nodig om onderduikers te huisvesten. Hoeveel daarvoor werd gevraagd, varieerde sterk. Een paar gulden per dag was vrij normaal, maar er zijn ook gevallen bekend waarin 1.000 gulden per maand voor een kleine zolderkamer op een boerderij moest worden betaald – vandaag zou dat overeenkomen met een bedrag van ongeveer 6.000 euro.
Dit toont aan dat sommige schuilplaatsverleners de situatie uitbuitten om zich te verrijken. Vooral Joden moesten hoge “kostgelden” betalen, omdat algemeen werd aangenomen dat op het hun verlenen van onderdak bijzonder hoge straffen stonden. En hoe groter het risico, hoe duurder de schuilplaats – tenminste, dat was de gedachte. Ongeacht de kosten was het voor Joden over het algemeen moeilijker om onder te duiken: om een geschikte schuilplaats te vinden waren ze afhankelijk van niet-Joodse familieleden, vrienden, kennissen of zakenpartners.
Voor de prestatie om al twee jaar als onderduiker te leven, publiceerde Curt Bloch in het OWC-tijdschrift van 15 augustus 1944 het gedicht Al zeg ik het zelf ….
De schuilplaatsen waren zeer verschillend. In de stad was de ruimte vaak krap, en de vervolgden moesten absoluut stil zijn: de muren waren dun, elk nog zo zacht geluid had hun aanwezigheid aan de buren kunnen verraden. Op het platteland was er meer ruimte, maar dat betekende niet automatisch betere levensomstandigheden. Sommige onderduikers gingen de bossen in, bouwden hutten en groeven ondergrondse gangen. Later gebruikten redders regelmatig leegstaande kippenhokken om Joden onder te brengen – ongemakkelijk en natuurlijk ijskoud in de winter. Bij dreigend gevaar moesten onderduikers vaak in allerijl vluchten en een nieuw onderkomen zoeken. Het was eerder uitzonderlijk om lange tijd op één en dezelfde schuilplaats te kunnen blijven (zoals de familie van Anne Frank).
Na de oorlog hoorde men van mensen die zich achtereenvolgens op meer dan twintig verschillende plaatsen hadden verborgen. Joodse kinderen moesten gemiddeld 4,5 keer van schuilplaats wisselen.
Wanneer vervolgden naar een nieuw adres gingen, gebeurde dat meestal in het donker. Gezien worden op straat was gevaarlijk voor Joden. Toch waren er ook ondergedoken Joden die overdag naar buiten gingen. Dit gebeurde voornamelijk in de laatste twee jaar van de bezetting, toen op grote schaal valse identiteitsbewijzen werden gemaakt die nauwelijks van echte te onderscheiden waren.
Bij elke verandering van schuilplaats ging naast de angst ook de onzekerheid mee of de nieuwe schuilplaats daadwerkelijk veiliger zou zijn dan de vorige. Vaak bleken plaatsen in de buurt van Duitse troepenonderkomens of politiebureaus – dus voor de ogen van de vijand – bijzonder geschikt; de bezetters kwamen niet eens op het idee dat iemand het zou durven zich zo dichtbij te verbergen.
Enkele vervolgden vonden een relatief veilige en betaalbare schuilplaats met goede voorzieningen en voldoende ruimte en privacy. Het Achterhuis was zo’n plaats. Maar zelfs daar konden de mensen de fysieke en psychische ontberingen van het onderduiken niet ontvluchten.
Door de extreme afhankelijkheid en de culturele, religieuze en sociale verschillen waren de relaties tussen ondergedokenen en helpers soms behoorlijk ingewikkeld. In sommige gevallen leidde deze afhankelijkheid zelfs tot excessen zoals uitbuiting en seksueel misbruik. Vooral meisjes die zonder hun ouders moesten onderduiken, waren kwetsbaar en volledig hulpeloos in zo’n situatie. In veel onderduikgevallen ontwikkelde zich echter een bijzondere relatie tussen de vervolgden en de gastgevers. Beide partijen beschouwden deze jaren vaak als de meest vormende tijd van hun leven. Net als veel overlevenden bleef ook Curt Bloch na zijn emigratie naar New York in contact met zijn Nederlandse helpers.
Niet meer in het verborgene hoeven te leven en zich vrij kunnen bewegen – deze vurige wens drukte Curt Bloch vaak uit in zijn verzen, bijvoorbeeld in het gedicht Een keer zal de vrede komen in zijn tijdschrift van 26 september 1944.
Van de 28.000 Joodse onderduikers in Nederland werden vele duizenden gearresteerd – historici gaan uit van ongeveer een derde van de Joodse onderduikers die verraden, ontdekt en gedeporteerd werden. (Dit zijn gefundeerde schattingen; exacte cijfers zijn er niet, wat onvermijdelijk is gezien de noodzakelijke geheimhouding van het leven in illegaliteit destijds.) De arrestatie van Joodse onderduikers was vooral het gevolg van een geraffineerd premiesysteem; hiermee wilden de Duitsers politieagenten en burgers verleiden tot het verraden van onderduikers. De professionele “Jodenjagers” van de zogenaamde Kolonne Henneicke ontvingen een “kopgeld” van 7,50 gulden voor de vangst van een Joodse onderduiker – wat overeenkomt met een huidige koopkracht van ongeveer 52,50 euro.
Wij danken historicus Jaap Cohen en het Anne Frank Huis in Amsterdam hartelijk voor hun vrijgevigheid in het verstrekken van hun informatie.
